ამჯერად ვისაუბროთ ორიგენეს ასკეტურ-მისტიკურ შეხედულებებზე. მასში ახალ პრობლემას ვაწყდებით, კერძოდ, განღმრთობის საკითხში მართლმადიდებლური სწავლებისაგან პრინციპულად განსხვავებულ ხედვებს. ეკლესიური თვალსაზრისით, განღმრთობა ადამიანზე ღვთის მადლის ზებუნებრივ ზემოქმედებას გულისხმობს, რისი ბუნებრივი უნარი ცალკე არც სხეულს (ხორცს), არც სამშვინველს არ გააჩნია. ორიგენიზმში კი თეოზისი („ღვთაებრივში თანამონაწილეობა, განღმრთობა") აპრიორი გახლავთ სამშვინველის (იგივე „გონების", „Ум" — ორიგენეს ტერმინი) ბუნებრივი მდგომარეობა. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურდებს ორიგენიზმის (ორიგენისტების) ელინისტურ შინაარსს.

   ორიგენესთან ვკითხულობთ: „ამრიგად განვიხილოთ სამშვინველი (psuxh). ხომ არ იწოდება ის ამგვარად იმის გამო, რომ ღვთაებრივ ცეცხლში თანამონაწილეობისთვის მოშურნეობა გაუგრილდა. ამასთან, მას არ დაუკარგავს იმ მხურვალე მდგომარეობაში ყოფნის უნარი, რომელშიც იყო თავდაპირველად, როგორც ამბობს წინასწარმეტყველი (ფს. 114. 7). ვფიქრობ, ყოველივე ეს გვიჩვენებს, რომ გონებას (ум), რაკი ის განუდგა საწყის მდგომარეობასა და ღირსებას, ეწოდა სამშვინველი. ხოლო აღორძინებისა და გამოსწორების შემთხვევაში, სამშვინველი კვლავ იქცევა გონებად (умом).¹

   როგორც ვხედავთ, ორიგენეს ანთროპოლოგიაში სამშვინველი და სული (იგივე „გონება") ერთი და იგივე (დაბალი და მაღალი) სულიერი სუბსტანციისაა. ეს კი პლატონიზმის, სტოიციზმისა და ნეოპლატონიზმის სწავლებაა. თუ პლოტინი (ნეოპლატონიზმი) ელინიზმის გვიანდელი გამოვლინებაა, ორიგენიზმის კიდევ უფრო გვიანდელია.

   ორიგენე, ისევე როგორც ევაგრე (რომლის მისტიციზმზე მომდევნო თავში ვისაუბრებთ), ერთი ფეხით ანტიკურ სამყაროშია, მეორეთი — ქრისტიანულის პრეტენზიას ეპოტინება. ამით დასტურდება მისი ფსევდოქრისტიანული ხასიათი. კონცეფციაში სამშვინველის სულიერ („გონების") მდგომარეობაში აღდგენა (აპოკატასტატისი), ე.ი. „ღვთაებრივ ცეცხლთან ემანაცია" (როგორც ღვთაებრივის შემადგენელი ნაწილისა) სამშვინველს (დაცემულ, დაბალ მდგომარეობას) თვითუფლებრივად, ავტონომიურად შეუძლია.

   ორიგენიზმში აქ ყურადსაღებია სამშვინველის ღვთაებრივ ხარისხში აყვანის (წარმართული სწავლების) ზოგიერთი ასპექტი: რა როლი შეასრულა მან ზოგადად ქრისტიანულ მისტიციზმსა და ასკეტიზმში. ფაქტია, V მსოფლიო კრების ანათემიზმის მიუხედავად, ორიგენისტულ-ელინისტური „აღორძინების", „განღმრთობის" კონცეფცია ნაწილობრივ ეკლესიურ ცხოვრებაშიც შემოიჭრა. ამან კი მოდერნისტულ მისტიციზმში სხვადასხვაგვარი, დამახინჯებული გამოვლინება ჰპოვა.

   მართალია, ორიგენისტული (სულის წინასწარარსებობის სწავლება) კრეაციონიზმისაგან (სულების არაფრისაგან შექმნა) გარეგნულად განსხვავდება, მაგრამ ორიგენეს ანთროპოლოგიისა და სოტერეოლოგიის სიყალბე ამით არ ამოწურულა — თავისი ელინისტური კვალი მან (ევაგრიზმის სახით) დატოვა პატრისტიკაში. ამიტომ ორიგენეს ცალკეული მკაფიო ერესების უარყოფა ჯერ არ ნიშნავს ავტომატურად ორიგენიზმის ყველა ასპექტის რეცეფციას. მაგალითად, წმ. წერილის მიხედვით ადამში დაცემული ადამიანი „ცოდვის მონაა" და „არ შეუძლია არ სცოდოს" (პავლე მოციქული) და ახალ ადამში (ქრისტეში) აღორძინების გარეშე არ შეუძლია განღმრთობა და ცხონება. ორიგენიზმსა და ევაგრიზმში ქრისტიანულ-ელინისტური კონცეფციები იმგვარადაა აღრეული ერთმანეთში, რომ ადამიანს თვითუფლებრივად, საკუთარი ღვაწლით შეუძლია სამშვინველიდან სულიერ მდგომარეობაში გადასვლა-აღორძინება. ე.ი. ვისაც სურს, შეუძლია იცხოვროს „სულიერად", ვისაც არა — „ხორციელად", ამაში არც ცოდვა, ღმერთი... არაფერი უშლის ხელს.

   ამრიგად, ოროგენიზმის საფრთხე არა მხოლოდ მის თეორიულ ღვთისმეტყველებაში, არამედ მისტიკურ ღვთისმეტყველებაშიც უნდა დავინახოთ. არსებითად ეს „ნოეეთიკური" (ноэтический) სახის მიმართულებაა.*

   ნოეეცენტრიზმი, გონების მისტიკა — ესაა ორიგენიზმის ერთ-ერთი ძირითადი ცდომილება. ორიგენეს არ სჭირდება მთელი ადამიანის გადარჩენა, არამედ მხოლოდ გონებისა (არსებითისა). ამ კონცეფციამ მოდერნიზმშიც ჰპოვა გასაქანი, სადაც ძნელი გასარჩევია, სადაა ჭეშმარიტი მამებისეული, ასკეტური სწავლება შინაგანი (გონებისმიერი) ლოცვის შესახებ და სად — ორიგენისტული ხედვა. საქმე ისაა, რომ ეკლესიამ წმ. ირინეოს ლიონელის სწავლების (შემდეგ სხვა წმინდანების) სახით მოგვმადლა აღნიშნული საკითხის მართებული განმარტება, თუმცა, რატომღაც (ძირითადად ბერძნებში, იქიდან სხვებისთვისაც) არა წმ. ირინეოსის, არამედ ორიგენეს სწავლება გახდა მიმზიდველი. ამას თავისი ისტორიული საფუძვლები გააჩნია, რაზეც ვისაუბრებთ. ფაქტია, გარკვეული ორიგენისტული მისტიკის ნოეეთიკური კონტექსტი და განღმრთობის კონცეფცია შემოიჭრა ანთროპოლოგიაში. ის სულ უფრო და უფრო მომხიბვლელი ხდება თანამედროვე „აკადემიური", („კაბინეტური") ღვთისმეტყველების მოსურნეთათვის.

   ვიდრე წმ. ირინეოს ლეონელის (მართლმადიდებლურ) სწავლებასა და ორიგენეს (ერეტიკულ) მისტიციზმს შორის განსხვავებაზე ვისაუბრებდეთ, უპრიანი იქნება თავდაპირველად ისტორიული მაგალითით წარმოვაჩინოთ პრობლემის არსი. იმ პერიოდში ეგვიპტის უდაბნოში ორიგენისტ ბერებსა და მართლმადიდებელ მოსაგრეებს შორის სერიოზული დაპირისპირება არსებობდა, რაც საბოლოოდ ალექსანდრიის პატრიარქის (თეოფილე) ბრძანებით ორიგენისტების გამოძევებით დასრულდა. ცნობილია, რომ ორიგენისტები მართლმადიდებლებს „ანთროპომორფისტებს" უწოდებდნენ. თავად ტერმინი უფრო პოლემიკური იარლიყი, შეურაცხმყოფელი ზედმეტსახელი იყო. მას ორიგენისტები დემაგოგიურ იარაღად იყენებდნენ, რაც შეხედულების არა დახასიათებას, არამედ მის დისკრედიტიზაციას ისახავდა მიზნად. აქედანაა სახელწოდებაც „ანთროპომორფისტები", ვისი ღვაწლის ფორმა „დაბალ" საფეხურად აღიქმებოდა.²

   აღმასვლას საფეხურები გააჩნია. ასკეტი მიწისაგან ზეცისაკენ ადის, მის წინაშე დგას ალტერნატივა:

   1) ხედავდეს იესოს „ჯერ კიდევ მდაბალს და ხორცში";

   2) განჭვრიტოს ის ღვთაებრივ დიდებასა და სიდიადეში.

   პირველი დაბალ, ხოლო მეორე — სრულყოფილ დონედ მიიჩნეოდა.

   ამრიგად, ორიგენისტების მთავარი არგუმენტის მიხედვით სხეულში მყოფი ქრისტე უკვე აღარ იყო საჭირო, „აღარ ვიცით", იმიტომ რომ ის „ჭვრეტით ვიცით". ამიტომ, მათი აზრით, იესო ქრისტეს როგორც სრული კაცის სახარებისეული აღქმა უნდა განეგდოთ ლოცვიდან (განსაკუთრებით სრულყოფილი ლოცვიდან). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მოღვაწეს არწმუნებდნენ უარი ეთქვა ხორცში მყოფი ქრისტეს ხატების გონებით წარმოდგენაზე, ე.ი. გონება მთლიანად უნდა განწმენდილიყო ყოველგვარი „ხატებისაგან". ხოლო მოღვაწეს, რომელსაც ქრისტეს ხატება სჭირდებოდა ლოცვის დროს, ქილიკით „ანთროპომორფისტებს" უწოდებდნენ. ორიგენისტები საკითხს ასე აყენებდნენ: მოღვაწე რაგვარად უნდა „ამაღლდეს", რათა იესოს ისტორიული ხატება აღარ ახსოვდეს. მისტიკურ ჭრილში სწორედ ეს გახლავთ ორიგენიზმის ძირითადი პრობლემა. ორიგენე ისტორიიდან (სახარებისეულიდანაც კი) განშორებას აუცილებელ პირობად მიიჩნევდა. „ახალმა სულიერმა ჭვრეტამ უნდა გადალახოს ეს „ხატება", რათა ქრისტეს განკაცებამ არ დაჩრდილოს მისი ღვთაებრივი დიდება".³

   სხვათაშორის, მისტიკურ ჭრილში ეს ეგვიპტური სულისკვეთება მოგვიანებით მონოფიზიტობაშიც გამოვლინდა. იქაც მკაცრი ასკეტი მიდიოდა ხორცის მოკვდინების აუცილებლობისა და ყოველგვარი ადამიანური გამოვლენის, ვით ცოდვისმიერის მტკიცებამდე. მსგავსი შეხედულებებისა და წარმოდგენების მქონე მოღვაწეებისთვის იოლი არ აღმოჩნდა ქალკედონის IV მსოფლიო კრების განსაზღვრების აღიარება, რომ ქრისტე არის ღმერთი სრული და კაცი სრული, რომ მაცხოვარმა მთელი სისრულით (გარდა ცოდვისა) მიიღო კაცობრივი ბუნება, რომ კაცობრივად ყველაფერში ჩვენი მსგავსი იყო. სამწუხაროდ, ეს ნეოორიგენისტულ-ნეომონოფიზიტური სული დღესაც მოსვენებას არ აძლევს მავანს და მართლმადიდებელ მოღვაწეებს ნესტორიანელობის ბრალდებით ესხმიან თავს.

   ასე რომ, ორიგენისტებისთვის (როგორც მონოფიზიტებისთვის) „ქრისტეს (ვით კაცის) მისტიკა" მხოლოდ საფეხურია „ღვთის მისტიკამდე" — ამაშია მთავარი საფრთხე ამ ცრუსწავლებებისა. მათი „სულიერი პრაქტიკა" განსაკუთრებით სახიფათოა ლოცვის შემთხვევაში. არსებითად ხორციელდებოდა გამიჯვნა სახარებისეული ისტორიისაგან, ვით არასრულყოფილისა. სწორედ ამ „ცრუმისტიციზმს" დაუპირისპირდნენ თავის დროზე წმ. ეპიფანე კვიპრელი, თეოფილე ალექსანდრიელი და სხვა „ანთროპომორფისტებად" წოდებული მართლმადიდებელი მოღვაწეები. ამიტომ ისინი სამართლიანად იქნენ გაძევებულნი ეგვიპტის, მოგვიანებით პალესტინის უდაბნოდანაც.

   როგოროც მოგახსენეთ, იგივე საფრთხე, ოდნავ განსხვავებული რაკურსით, დღესაც საკმაოდ აქტუალურია. ის, რომ „ღმერთი გამოჩნდა ხორცით", სულაც არ ეწინააღმდეგება მეორე სწავლებას, რომ „ქრისტე ამაღლდა დიდებით". დღესაც ნეომონოფიზიტების (ისევე როგორც ნეოორიგენისტების) კონცეფციებში „ქრისტეს კაცობრივი ბუნება ვერ ვლინდება ღვთაებრივის ფონზე", ის „დაბალ საფეხურად", „გამოუვლინებელად" სახელდება, არადა წმ. წერილსა და წმ. მამათა სწავლებაში (დოგმატში) ის (ქრისტეს კაცებაც) სრულად, აშკარად ვლინდება. სამწუხაროდ, როგორც ძველად, ისე ახლაც, მავანს არ ესმის, რომ ქრისტეს კაცობრივი ბუნების (ისევე როგორც ღვთაებრივის) გარეშე დაცემული ადამიანი ვერ ცხონდება, ვერ „ამაღლდება ღვთაებრივ მისტიკამდე", ე.ი. ვერ განიღმრთობა.

   ორიგენე მიიჩნევდა, რომ ადამიანის სრულყოფა, გონების განწმენდა, ღვთის მჭვრეტელობაში განმტკიცება ღვთაებრივი ლოგოსის მეშვეობით ხორციელდება. სხეულზე გამარჯვება, ვინაიდან ის დროებითი და წარმავალია — ამაშია აი, ასკეზის არსი. გონების გაქცევა, განთავისუფლება სხეულისაგან, რაც გულისხმობს გონების შეერთებას ღმერთთან, განღმრთობას. ამის შემდეგ გონებამ უკვე აღარ იცის არაფერი, გარდა ღვთისა.⁴

   მაგრამ ორიგენესთვის ეს ნიშნავდა, რომ ყველა გონიერ არსებას მოცემული ჰქონდა ღვთაებრივი ხატების ლოგოსისეული გონება, თუმცა მართლმადიდებლური სწავლებით, განკაცებულ ლოგოსზეა საუბარი.

   სინამდვილეში, სახეზეა ორი აბსოლუტურად განსხვავებული საღვთისმეტყველო სწავლება.

   წმ. ირინეოსის მიხედვით, ადამიანი ნამდვილად შექმნილია ლოგოსის ხატების თანახმად, მაგრამ ეს არის „განკაცებული სიტყვის ხატება": „ადამიანი შექმნილია განკაცებული სიტყვის ხატების მსგავსად, შესაბამისად, ხატებაში იგულისხმება სხეულიც, რომელიც შექმნილია ღვთის ხატად"... „ადრეც ითქვა, რომ ადამიანი შექმნილია ღვთის ხატად, მაგრამ ეს არ იყო ბოლომდე გამოვლენილი, ვინაიდან ჯერ უხილავი იყო სიტყვა (ქრისტე), რომლის ხატებისამებრ შეიქმნა ადამიანი, ამიტომაც იოლად დაკარგა მსგავსებაც. ღვთის სიტყვის განკაცებით, დადასტურდა ერთიცა და მეორეც — ჭეშმარიტად გვიჩვენა ხატება, გახდა რა ადამიანი (რაც იყო მისი ხატება) მყისიერად აღადგინა მსგავსებაც, რითაც ხილული სიტყვის, უხილავი მამის თანამსგავსი გახადა ადამიანი.⁵

   წმ. ირინეოს ლეონელის სხვა ნაშრომში ვკითხულობთ: „მან მოგვცა თავისი ხატება ადამიანის გარეგნული გამოსახულებით, რათა ხილული გამოვლინებაც ღვთისმსგავსი (богоподобно) ყოფილიყო, ვინაიდან ადამიანი დედამიწაზე ღვთის ხატადაა შექმნილი"... ხოლო „ხატება არის ძე ღვთისა, რომლის ხატებითაც შექმნილია ადამიანი. ამიტომაც მოვიდა ბოლოს, რათა გვიჩვენოს, რომ ხატება მისი მსგავსია (образ подобен ему)".⁶

   ამრიგად, ორიგენიზმსა და წმ. მამათა სწავლებას შორის უზარმაზარი განსხვავებაა. ერთი (ორიგენე) საუბრობს ღვთაებრივ ლოგოსში ემანაციაზე, (ადამიანის როგორც ღვთაებრივის ნაწილზე), „ჭვრეტის მდგომარეობაში ამაღლებამდე", ხოლო წმ. ირინეოსი „განკაცებულ ლოგოსში" ყოფნაზე, რისი პირდაპირი (ან ირიბი) იგნორირებაა ორიგენიზმსა და მონოფიზიტობაში. ამაში იყო ქალკედონისტების ნესტორიანელობაში ბრალდების ერთ-ერთი მიზეზი, იგივე მიზეზით ხდება თანამედროვე მართლმადიდებელი მოღვაწეების ნესტორიანელობაში ბრალდებაც.

   სწორედ ორიგენიზმის საფუძველზე ჩამოყალიბდა მოდერნისტული მისტიციზმიც, სადაც განღმრთობისთვის (შესაბამისად ცხონებისთვის) სულაც არ არის საჭირო ქრისტეს განკაცება (ნათლისღებით პირველქმნილი ცოდვისაგან განთავისუფლება). ვინაიდან ადამიანი თავისთავად თვითკმარი არსებაა, თავად, თვითუფლებრივად შეუძლია „მშვინვიერიდან" „სულიერ" მდგომარეობაში გადასვლა. გასაგებია ის ხიბლისმიერი ლტოლვაც „მჭვრეტელობით მისტიციზმისკენ".

   ჩვენ კი წმ. ირინეოსის სწავლებას ვეყრდნობით, რომლის თანახმადაც, ღვთის სიტყვის (ქრისტეს) ხატების გარეშე შეუძლებელია მსგავსების მოპოვებაც.

დეკანოზი კონსტანტინე ჯინჭარაძე 

www.xareba.net - ის რედაქცია