თეატრი და თეატრალური ხელოვნება არქიმანდრიტი რაფაელის (კარელინი) თხზულებების მიხედვით

 

   ძველი ისტორიკოსების, ფილოსოფოსებისა და ქრისტიანი მწერლების აზრით, თეატრი წარმართული რიტუალებისა და მისტერიებისაგან წარმოიშვა. ანტიკური თეატრი წარმართული რელიგიებისაგან წარმოიშვა და მათთანავეა დაკავშირებული.

   ანტიკურ ქალაქებში თეატრის შენობა ხშირად ტაძართან იყო მიკრული. პომპეუსის მიერ აგებული რომის სახელგანთქმული თეატრი ვენერას ტაძართან ისე იყო შეერთებული, რომ, როდესაც თეატრში წარმოდგენა იდგმებოდა, ტაძრის კიბეები იმავდროულად მაყურებელთა სკამებადაც გამოიყენებოდა. ანტიკურ თეატრებში თამაშდებოდა სცენები, სადაც ღმერთების გამოჩენა სამართლიანობის გამარჯვებას ნიშნავდა. ღმერთები თანდათან ტრაგედიებიდან კომედიებშიც გადადიოდნენ.

* * *

   ქრისტიანისთვის ანტიკური თეატრი რომის კოლიზიუმს ენათესავება, სადაც ქრისტიანებს მხეცებს უყრიდნენ შესაჭმელად და გლადიატორებს აჟლეტინებდნენ, მასხარები და მიმები კი წარმართული საზოგადოების სახელით სასაცილოდ იგდებდნენ სასიკვდილოდ მიმავალ ქრისტიან მოწამეებს. წარმართობა ქრისტიანობას მარტო ცეცხლითა და მახვილით როდი ებრძოდა, არამედ ტყუილითა და ცილისწამებითაც, ბრბოს ხარხარით და პოეტებისა და მიმების დაცინვით. რომსა და იმპერიის სხვა ქალაქების ქუჩებში კომედიანტები მკრეხელურად განასახიერებდნენ ქრისტეს ჯვარცმას და ეკლესიის საიდუმლოებებს. თეატრი წარმართულ სამყაროს ეკუთვნოდა და ამ დასაღუპად განწირულ სამყაროს შეუპოვარი სიმტკიცითა და უზარმაზარი ენერგიით იცავდა.

   ეკლესიისა და თეატრის ურთიერთობას ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით, ახლა კი ერთი კონკრეტული საკითხის გადაწყვეტას შევეცდებით: აქვს თუ არა თეატრს იმის უნარი და შესაძლებლობა, რომ სცენაზე უჩვენოს და მიბაძოს იმ სულიერ სამყაროს, რომელშიც კაცის სული მხოლოდ რელიგიური ინტუიციის, ლოცვისა და საკუთარი თავის განწმენდის გზით აღწევს? შეიძლება კი ამ სამყაროს ვიზუალური ჩვენება სცენიდან?...

   თეატრალური თამაში ორ სტადიას გულისხმობს:

   1. მსახიობი ემზადება როლისთვის, თავისი გმირის სახეს ირგებს, მონდომებით იღებს მისგან ასლს, ამასთან, კრიტიკულად აფასებს საკუთარ თავს, თითქოს გარედან უყურებს მას. რეჟისორის დახმარებით იგი თამაშის ტექნიკას ამუშავებს, რეპეტიციებზე გარკვეულ მიზნებს ისახავს და მათ დამაჯერებელ, ეფექტურ განხორციელებას ცდილობს. ამ ეტაპზე მსახიობი თავის თავში თითქოს ორ სახეს ათავსებს: იგი იმ პირად აღიქვამს თავს, ვისაც თამაშობს და, ამავე დროს, აანალიზებს საკუთარ თამაშს, ცდილობს მოიშოროს ტექნიკური სახის შეცდომები და შეუსაბამობები, ანუ მთლიანი სახე შექმნას.

   2. სამუშაოს დასკვნითი ეტაპი. ამ დროს მსახიობმა უკვე შინაგანად უნდა მოირგოს სცენური სახე, თითქოს შეერწყას მას და გაქრეს, როგორც ცალკე პიროვნება. მან დამაჯერებლობის შთაბეჭდილება უნდა შექმნას, ჭეშმარიტების იმიტაცია უნდა მოახდინოს, თავისი თამაშით მაყურებელს სცენაზე მიმდინარე მოვლენების რეალობის განცდა უნდა მოჰგვაროს. აქ რაღაც შინაგან ძრავასავით ირთვება სახეობრივი აზროვნების ძალა და შესაძლებლობა, მოცემული სქემის თემაზე ფანტაზიის აგების უნარი, რათა მსახიობმა საკუთარი წარმოსახვისა და მედიტაციის მეშვეობით შეძლოს თამაში, მკაფიო სურათებად აქციოს, რომლებმაც, პირველ ყოვლისა, მას უნდა შეუცვალონ რეალობა. მან ის ფსიქოლოგიური და ემოციური ფონი უნდა შექმნას, მაყურებლებს რომ გადაეცემა; უნდა აიძულოს ისინი, ცოცხალ რეალობად, მეტიც, თვით ცხოვრების კვინტესენციად აღიქვან ყველაფერი, რაც სცენაზე ხდება.

   თეატრალურმა ხელოვნებამ წარმოსახვის განსავითარებლად შეიმუშავა მთელი რიგი სისტემებისა. საბოლოო ჯამში მსახიობს უნდა შეეძლოს შეიმოსოს როგორც საკუთარი გმირის სამოსი, ისე მისი გრძნობები, სუვრილები და მისწრაფებები, მისი ფსიქოლოგიური სტრუქტურა და შინაარსი; უნდა შეეცადოს შინაგანად გააიგივოს თავი მასთან, მისი გონებით იაზროვნოს, მისი სიყვარულით უყვარდეს, მისი სიძულვილით სძულდეს, ანუ სხვა ადამიანში იცხოვროს: მსახიობმა უნდა დაავიწყოს მაყურებელს, რომ მის წინაშე მხოლოდ იმიტაციაა და თამაში. ცნობილია, რომ სახეობრივი აზროვნების სფერო მჭიდროდ არის დაკავშირებული შთაგონებისა და თვითშთაგონების სფეროსთან. ამას მოწმობს ოკულტური სისტემები, მაგალითად, რაჯა - და ხათხა - იოგები, სადაც მედიტაციისა და სახეობრივ აზროვნებას განსაკუთრებული ადგილი ეთმობა. თუ სცენარის ტრენინგის ყველაზე პოპულარულ სისტემებს გადავხედავთ და იოგას შევადარებთ, მათ შორის ბევრ საერთოს აღმოვაჩენთ. ეს ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, თუ რატომ უარყოფდნენ თეატრს ძველი ქრისტიანები. თეატრალურ სანახაობებში ისინი მაგიური რიტუალებისა და მისტერიების სულისკვეთებას გრძნობდნენ. ესაა, ასე ვთქვათ, რელიგიურ-მისტიკური ხასიათის მიზეზი.

   მეორე მიზეზი ზნეობრივი ხასიათისაა. სახეობრივი აზროვნება მჭიდრო კავშირშია ჩვენი გრძნობებისა და ვნებების სფეროსთან. ვნებები ჩვენს ცნობიერებაში გრძნობადი სურათების სახით ჩნდებიან. სამშვინველი ვერ აღიქვამს ვნებას, როგორც იდეას. ვნებების ენა ოცნებების, ზმანებებისა და ფანტაზიების სფეროა. ჭეშმარიტად სულიერი განცდების მიმიკურად გამოსახვა შეუძლებელია: ეს სუფთა და ნაზი ფერებია, მიმოზასავით რომ იფარავენ თავიანთ ფურცლებს ყოველგვარი გარეშე შეხებისაგან - აქ უძლურია თვით ყველაზე ნიჭიერი თამაში. სამაგიეროდ, სახეობრივი აზროვნება ჩვენს მშვინვიერ-ვნებიან და აფექტურ გრძნობებს აღვიძებს, ამიტომ ქრისტიანობის პირველ საუკუნეთა წმ. მამები თეატრს ვნებების სკოლას უწოდებდნენ: ამ დროს მათ მხედველობაში ჰქონდათ არა მარტო პიესების შინაარსი, არამედ გამოსახვის მეთოდიც, თვით ატმოსფერო თეატრისა...

* * *

   შემთხვევითი როდია, რომ თანამედროვე ლიტერატურულ ჟარგონზე თეატრს უკვე ხელოვნების ტაძარს უწოდებენ. ტაძარში ერისკაცს ეკრძალება საკურთხეველში შესვლა და მით უმეტეს, ტრაპეზთან მიკარება. ტრაპეზი სიმბოლურად ღმერთის ტახტს აღნიშნავს. მაგრამ თუ მსახიობი ქრისტეს თამაშობს, მას შეუძლია ტრაპეზზე, როგორც თავის ტახტზე დაჯდომა, მას შეუძლია გაკადნიერდეს და წმ. სამების სცენური გამოსახვაც კი მოისურვოს (რაც მკრეხელური სახით გამოიხატა პარიზის ოლიმპიადაზე - კ. ჯ.). ხოლო სოფიოლოგთა - ახალ გნოსტიკოსთა - თანამედროვე ელიტარულ კონცეფციას თუ მივყვებით, რომელიც სოფიას განიხილავს, როგორც საღმრთო იდეების სამყაროს და ქალურ საწყისს ღმერთში, უფრო მკრეხელური ინტერპრეტაციებიც შეიძლება გაჩნდეს (მაგ. ტრაპეზზე მსახიობი ქალი დაჯდეს). საფრანგეთის რევოლუციის დროს ამის პრეცენდენტი უკვე იყო. (პარიზის ოლიმპიადაზე კი კიდევ უფრო მკრეხელური სახით განმეორდა - კ. ჯ.)

* * *

   ძველი აღქმისა და ახალი აღთქმის ეკლესიებს არასოდეს მიუღიათ თეატრი, როგორც რელიგიური რეალობის გამოსახვის ფორმა და საშუალება. მთელ ძველსა და ახალ აღთქმაში არ არსებობს არც ერთი დრამატული ჟანრის ნაწარმოები. მონოთეიზმის მკაცრი მშვენიერება და საღმრთო ჭეშმარიტება ნაყალბევსა და იმიტაციას ვერ იტანდა. ჭეშმარიტება შეუთავსებელია ჭეშმარიტების თამაშთან, როგორც ტყუილის ყველაზე სამარცხვინო სახესთან.

   როგორც ვთქვით, თეატრი წარმართული მითებისა და მისტერიების საფუძველზე შეიქმნა, ესაა ანტიკური სამყაროს შვილი, იმ სამყაროსი, რომელმაც დაკარგა თავდაპირველი გამოცხადება და ერთი ღმერთის რწმენა კოსმიურ ძალთა გაღმერთებით, თვით ადამიანების აპოთეოზით და დაცემულ ანგელოზთა კულტით შეცვალა; დაცემულ ანგელოზებს კი ეკლესია დემონს უწოდებს. ამიტომ ძველი ქრისტიანი აპოლოგეტებისთვის წარმართული პანთეიზმი არა მარტო რელიგიური პათოლოგია და ფილოსოფიური ცთომილება იყო, არამედ ოკულტური მეტაფიზიკა, დემონოლოგია და დემონთა თაყვანისცემა. (გაგრძელება...)