საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესია

  ადგილობრივი ეკლესიების თვისუფლება დამოკიდებულია მათ შორის მართებულ ურთიერთობაზე. ეს ურთიერთობები წმინდა კანონებშია განსაზღვრული, როგორც ვთქვით, თავისუფლება ეკლესიაში განყენებული ცნება არ არის. ის სიყვარულისა და პატივისცემის მდგომარეობაა ღმერთში. ამ მდგომარეობამდე ადამიანები უზენაესთან და მოყვასთან დამოკიდებულებაში ცნებათა შესრულების გზით უნდა მივიდნენ. ეკლესია გარეგნული იურიდიული პრინციპების მატარებელი კი არ არის, არამედ სიყვარულის მქადაგებელი ცოცხალი ორგანიზმია. მისი კანონების მიზანია დაარეგულიროს ურთიერთობები ადგილობრივ ეკლესიებს შორის და აგრეთვე მოიპოვოს თავისუფლება - ავტოკეფალია.

 მე-3 მსოფლიო კრების მე-8 კანონით კვიპროსის ეპისკოპოსების წერილობითი საჩივარი განიხილეს. საქმე ის გახლავთ, რომ ანტიოქიის ეპისკოპოსი საეკლესიო წესთა და წმინდა მამათა კანონის საწინააღმდეგოდ მოქმედებდა. იგი ბედავდა კვიპროსზე სასულიერო პირის ხელდასხმას. კრების განჩინების თანახმად, კვიპროსელ ეპისკოპოსებს საეკლესიო კანონებისამებრ თვით უნდა ჰქონდეთ თავისივე ეპისკოპოსების ხელდასხმის უფლება. ეს წესი შეუცვლელად დაცული უნდა იყოს სხვა განსაგებელთა (ოლქთა) და ეპარქიათა მიმართაც.

 „ნურც ერთი ეპისკოპოსი ნუ მიიტაცებს სხვა ეპარქიას, რომელიც თავიდანვე და ძველთაგანვე არ ემორჩილებოდა მას და არ იყო წინამორბედ საყდრის მპყრობელთა გამგეობის ქვეშ. ხოლო თუ ვინმე იძულებით მიიტაცებს და დაიმორჩილებს სხვის ეპარქიას, განთავისუფლდეს უნდა იგი, რათა არ დაირღვეს მამათა კანონი და მღვდელმთავრებში საერო მთავრობისმოყვარეობის ამპარტავნებამ და მედიდურობამ არ იჩინოს თავი".[1]

 როგორც ვხედავ, წმინდა მამები კრძალავდნენ საერო ხელისუფლების კადნიერ ანტიკანონიკურ ჩარევას, მოცემულ შემთხვევაში კვიპროსის ეპისკოპოსების დაცვა შევიწროვებისაგან იმ მიზანს ემსახურებოდა, რომ შეენარჩუნებინათ თავისუფლება, რომელიც მოგვმადლა მაცხოვარმა.

 კვიპროსის ეკლესიის ისტორიული მაგალითი იმითაც არის საინტერესო, რომ მსგავს ვითარებაში საქართველოს სამოციქულო ეკლესიაც იმყოფებოდა ჯერ ანტიოქიის, შემდეგ კი რუსეთის ეკლესია არ ანიჭებდა მას კუთვნილ თავისუფლებას - ავტოკეფალურ არსებობას.

 საქართველოს ეკლესიის სტატუსის განმარტებისათვის ისტორიკოს ზაალ (ზაზა) აბაშიძის ნაშრომს მოვიშველიებთ: „ისტორიკოსთა უმრავლესობას სამართლიანად მიაჩნია, რომ ქართლის ეკლესიამ თვითმმართველობა მიიღო  V საუკუნის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასლის ინიციატივით ჩატარებული საეკლესიო სტრუქტურის რეორგანიზაციისა და კათოლიკოსობის დაწესების შედეგად...

 მაგრამ, თუ ვახტანგ გორგასლის დროს ქართლის ეკლესიამ მიიღო დამოუკიდებლობა, მაშინ რა მოვლენასთან გვაქვს საქმე VIII საუკუნეში, ანტიოქიელი თეოფილაქტეს პატრიარქობისას? თუ ავტოკეფალია მცხეთის კათედრამ ამ უკანასკნელის დროს მოიპოვა, მაშინ რას გულისხმობდა ვახტანგის დროს საკათოლიკოსო მმართველობის შემოღება?

 ეკლესიის ავტოკეფალიაზე მსჯელობისას, პირველ რიგში საჭიროა დადგენა იმისა, თუ როდის, რა გაგებით იხმარებოდა ტერმინი „ავტოკეფალია" და რას გულისხმობდა ის ამა თუ იმ ეპოქაში...

 ქრისტიანობის გავრცელების პირველ საუკუნეებში ყველა ეკლესია, ფაქტობრივად დამოუკიდებული იყო. ამ დამოუკიდებლობის არც ვინმესგან მიღება იყო საჭირო, არც რომელიმე სხვა ეკლესიის მიერ მისი დამტკიცება. ავტოკეფალური იყო ყველა პარიკია (ქალაქის საეპისკოპოსო).არც ერთი მათგანი არ ერეოდა მეორის საქმეებში.

 შემდეგ, სტრუქტურული ცვლილებების შედეგად, მსოფლიო საქრისტიანოში გამოიკვეთა ხუთი კათედრის - რომის, კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის უპირატესობა და „სრული ავტოკეფალია". ამ „ხუთეულს" მიემატა კვიპროსის ეკლესია, რომლის დამოუკიდებლობა, როგორც აღვნიშნეთ აღიარა მესამე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ 431 წელს...

 შემდეგში უკვე დაიწყო დასახელებული საპატრიარქოების მიერ თავის იურისდიქციაში მყოფ ეკლესიათათვის ავტოკეფალური უფლებების მინიჭების საკმაოდ წინააღმდეგობრივი, რთული და ხანგრძლივი პროცესი.

 დღეს არსებულ ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიათა შორის უმრავლესს ეს სტატუსი მიანიჭა კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ და მხოლოდ ქართლის ეკლესიის მეთაური, როგორც ამბობს ბალსამონი, „პატივში აიყვანა ანტიოქიის კრების დადგენილებამ".

 აღნიშნულის გარდა ხაზგასმულია, რომ თვით ტერმინი „ავტოკეფალია" ძველ დროში არ გულისხმობდა „სრულ" დამოუკიდებლობას იმ შინაარსით, რასაც მასში დღეს დებენ მეკანონენი... დღეს ავტოკეფალიის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპი ეკლესიის მთავარი იერარქიის საკუთარი მღვდელმთავრების მიერ არჩევას და აღსაყდრებას გულისხმობს.

 სწორედ ამის უფლება მოიპოვა საქართველოს ეკლესიამ ანტიოქიაში, თეოფილაქტეს პატრიარქობისას (745-751წ.წ.). ქართლის ავტოკეფალურ ეკლესიას ეხსნება დედა-ეკლესიასთან დამაკავშირებელი ეს მთავარი ვალდებულება...[2]

 თანამედროვე მართლმადიდებლურ სამყაროში საეკლესიო თვითმმართველობა ორი ფორმით - ავტოკეფალიითა და ავტონომიით არის წარმოდგენილი. დღევანდელი ავტოკეფალია გულისხმობს ეკლესიის სრულ დამოუკიდებლობას ადმინისტრაციულ, საშინაო, საგარეო და სასამართლო საქმეებში.

 XIX საუკუნეში რუსეთთან შეერთებას მოჰყვა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებაც. ამის შემდეგ იგი რუსეთის წმ. სინოდს დაუქვემდებარა. ეს საეკლესიო კანონების სრული უგულებელყოფით, აღმოსავლეთის პატრიარქებთან შეუთანხმებლად მოხდა. რუსეთის იმპერიამ ჯერ ქართლ-კახეთისა და დასავლეთ საქართველოს ანექსია მოახდინა, ხოლო შემდეგ ვითომც საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის მიზნით კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ II რუსეთში გაიწვია. 1811 წლის 30 ივლისს რუსეთის წმინდა სინოდის მიერ დამტკიცებული საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციისა და მართვა-გამგეობის პროექტი მრავალსაუკუნოვანი ავტოკეფალიის გაუქმებას ნიშნავდა. საქართველოს ეკლესიის ახალი მეთაური ეგზარქოსი რუსეთის სინოდის წევრი და მისი ნების აღმსრულებელი გახდა.[3]

 ქართველი ხალხი არ შერიგებია რუსი ეგზარქოსების მმართველობას. იგი მის ხელთ არსებული ყველა საშუალებებით იბრძოდა ეკლესიური მონობისაგან თავდასაღწევად.

 ცნობილი რუსი ისტორიკოსის ნ.ნ. დურნოვოს წიგნში „ბედი ქართული ეკლესიისა" ვხვდებით მნიშვნელოვან ცნობებს ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლის შესახებ.

 „ცნობილია, რომ თვითმმართველმა ეკლესიამ ავტოკეფალია შეიძლება დაკარგოს მხოლოდ საკუთარ მღვდელმთავართა კრების გადაწყვეტილების საფუძველზე. მაგალითად, 1394წ. კონსტანტინეპოლის ეკლესიას შეუერთდა ტირნოვის პატრიარქია, 1766-1767 წლებში პუჩის პატრიარქია და ოხრიდის საეპისკოპოსო.

 ივერიის ეკლესიას ავტოკეფალია არ დაუკარგავს, რადგან დღემდე არ არსებობს ქართველ მღვდელმთავართა კრების გადაწყვეტილება მათი ეკლესიის რუსულ ეკლესიასთან შეერთების თაობაზე. ამიტომ იგი ახლაც უნდა ითვლებოდეს ავტოკეფალურად (ნიკ. 1.5; ქალკიდ. 19; კართაგ. 27.87; სარდიკ. 5.).

 აქედან გამომდინარე, ჩვენს მმართველ სინოდს არა აქვს კანონიერი უფლება, მართავდეს ქართულ ეკლესიას; სრულიად უსაფუძვლოა 1811 წლის გადაწყვეტილება, რომლის ძალითაც მან მმართველობა ძალადობით ჩაიგდო ხელში. სწორედ ეს ძალადობა აიძულებს ქართველ ეპისკოპოსებს მოითხოვონ, რომ რუსულმა სამღვდელმთავრო იერარქიამ ცნოს ქართული ეკლესიის თვითმმართველობა ანუ ავტოკეფალია.

 1811 წლამდე ქართულ ეკლესიას თხუთმეტი ეპარქია ჰქონდა ქართლში, კახეთსა და სამცხეში, შვიდი - იმერეთში, ორი - სამეგრელოში და ორი - გურიაში, ერთი - აფხაზეთში და ორი საქორეპისკოპოსო აღმოსავლეთ საქართველოში. 1818 წლიდან ქართლის, კახეთის და სამცხეს ეპარქიებს რუსი ეგზარქოსები მართავდნენ. მათ არ იციან მრევლის ენა. 1811 წლიდან დაიხურა 15_მდე მონასტერი და 800_ზე მეტი ეკლესია. აი ასეთია რუსული სასულიერო ბიუროკრატიის „ზრუნვისა" და განმგებლობის ნაყოფი საქართველოში.

 ამას თან ერთვის ქართულ ეკლესია-მონასტრების გაძარცვა. ნაძარცვის ღირებულება ათეულობით მილიონი მანეთია..."[4

 ყოვლადუსამღვდელოესი კირიონი ერთ-ერთ წერილში აღნიშნავდა: „გარდა ათასწლოვანი ავტოკეფალიისა, ქართველ ხალხს ხალხურობის პრინციპზე დაყრდნობით, აქვს უფლება ნაციონალური დამოუკიდებელი ეკლესიის არსებობაზე. საკმარისია გავიხსენოთ სულიწმიდის გადმოსვლა მოციქულებზე, რომლებმაც მყის სხვადასხვა ენაზე იწყეს ღვთის დიდება და წარმართებს თავიანთ ბუნებით ენაზე უქადაგებდნენ სახარებას. წმ. მოციქულთა 34_ე კანონი გვაუწყებს: „ყველა ერის ეპისკოპოსებმა უნდა იცოდნენ მათ შორის პირველი და თავი ეპისკოპოსი და არაფერი ზედმეტი არ უნდა გააკეთონ მის გარეშე, არამედ ყოველი მათგანი მხოლოდ იმას უნდა აკეთებდნენ, რაც სასარგებლოა მათი ეკლესიისათვის და დაქვემდებარებული სოფლებისათვის". საქართველოში რუსმა ეპისკოპოსებმა არ იციან და არც სურთ იცოდნენ სამწყსოს ენა...

 ქრისტიანულ ეკლესიაში ერები თანასწორნი არიან, ამიტომაც აქ არავინ არ უნდა აცხადებდეს პრეტენზიას განსაკუთრებულ პრეტენზიაზე. ეკლესიათა და ხალხთა შორის ერთიანობა უნდა დამყარდეს თანასწორობისა და არა შთანთქმის პრინციპზე".[4]

 1901 წელს ყოვლადუსამღვდელოესი კირიონი ბერძენ დედოფალს ოლგა კონსტანტინეს ასულს შეხვდა. 1902 წელს მღვდელმოწამე კირიონი რუსეთში გადაასახლეს.

 1907 წლის 14 იანვარს თხოვნით მივმართეთ მსოფლიო პატრიარქს და მან კონსტანტინოპოლის დიდი ეკლესიის წმ. სინოდზე განიხილა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი. 26 მარტს ყოვლადუწმიდესმა იოაკიმ  III_მ სიგელით გვაცნობა, რომ ისტორიული ცნობები, რომლებიც ქართლისა და იმერეთის ავტოკეფალიურ ეკლესიებს ეხება, ინახება მსოფლიო საპატრიარქო არქივში...

 ქართული ეკლესია მტკიცედ უნდა იდგეს წმ. კანონებისა და თავისი ეკლეიის უფლებების დაცვის სადარაჯოზე, რომლებიც მას II და VI მსოფლიო კრებების მიერ აქვს მინიჭებული. ყოველი ეკლესია ვალდებულია დაიცვას ძველი წეს-ჩვეულებანი (I მსოფლიო  კრება მე_6 და მე_7 კანონი). II მსოფლიო კრების მე_2 კანონი ეპისკოპოსებს უკრძალავს თვიანთი საზღვრების გადალახვას, რათა ეკლესიებს შორის შფოთი არ ჩამოვარდეს. კანონი აგრეთვე უკრძალავს მათ თავიანთი ოლქის გარეთ ხელდასხმას და სხვა საეკლესიო სივრცეში გამგებლობას. III მსოფლიო კრების მე_8 კანონი კიცხავს ანტიოქიის პატრიარქს იმის გამო, რომ მან აკურთხა ეპისკოპოსი კვიპროსის ეკლესიაში. ეს დადგენილება ეხება იმ ავტოკეფალურ ეკლესიებსაც, რომელთა უფლებებიც სხვა ეკლესიებისაგანაა დარღვეული და რომლებიც სხვის ოლქებში თავიანთ ეპისკოპოსებს ადგენენ. აქედან გამომდინარე, სხვა ეკლესიის გადაწყვეტილებებს ძალა და მნიშვნელობა არა აქვს იმ ოლქებში, რომლებიც კანონიერად მას არ ეკუთვნის".

 1917 წლის თებერვალ-მარტში რუსეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მომხდარი დიდი ცვლილებებით ისარგებლა ქართველმა სამღვდელოებამ და 12(25) მარტს მცხეთის სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში მიიღო ისტორიული მნიშვნელობის გადაწყვეტილება: 1. ამ დღიდან, ე.ი. 12 მარტიდან გრძელდება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია; 2. დროებით, კათოლიკოსის ამორჩევამდე, ეკლესიის გამგედ ინიშნება გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე და 3. საქართველოს ეკლესიის მმართველობა ევალება აღმასრულებელ კომიტეტს, რომელშიც შედიან როგორც სასულიერო, ისე საერო პირები. დამსწრე საზოგადოებას ეპისკოპოსმა ლეონიდმა წაუკითხა დამოუკიდებლობის აქტი. მასში ნათქვამი იყო: „ეკლესიასა ქართველთასა აქუნდა, თანახმად მსოფლიო კრებათა კანონებისა, ავტოკეფალური არსებობა, რომლის მოსპობა ანუ გაუქმება არავის ძალუდვა, თვინიერ მსოფლიო კრებისა, გარნა მას შინა სრულიად არაკანონიერად შეწყვეტილ იქნა ავტოკეფალური მართვა-გამგეობა...

 

 ამიერითგან აღდგენილად ჩაითვალოს საქართველოსა შინა ავტოკეფალური საეკლესიო მართველობა..." [5]

 1921 წლის 25 თებერვალს რუსეთის საბჭოთა ხელისუფლებამ კვლავ მოახდინა საქართველოს დამოუკიდებელი ქვეყნის ანექსია.

 ძალით მოსულმა ბოლშევიკურმა მთავრობამ საქართველოს ეკლესიას ჩამოართვა იურიდიული პირის უფლება. ეკლესიის ნაგებობები სახელმწიფო საკუთრებად გამოცხადდა, რის შედეგადაც საქართველოს ეკლესია კვლავ უფლებაშელახული დარჩა.

 მხოლოდ 1990 წლის 23 იანვარს მთავარეპისკოპოსმა კონსტანტინოპოლისა და ახლისა რომისა და მსოფლიო პატრიარქმა დიმიტრიუსმა სინოდის განჩინებით საქართველოში გამოაგზავნა უწმინდესი მართლმადიდებელი ავტოკეფალიის ცნობისა და მტკიცების სიგელი. მასში კიდევ ერთხელ არის დადასტურებული საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალია.

 „... ეს ღირსეული საქმე - მიმართვა და თხოვნა სიყვარულით მივიღეთ ჩვენ და ჩვენმა წმიდა და კურთხეულმა სინოდმა, ვინაიდან ჩვენი ეკუმენური ტახტი ვალდებულია დახმარება აღმოუჩინოს სამართლიანი უფლებებისა და სტატუსის მომთხოვნ წმიდა მართლმადიდებელ ეკლესიებს; ხელი ჩასჭიდოს მათ და დაეხმაროს დროის აუცილებლობით გამოწვეული ცხოვრებისეული პრობლემების გადაჭრაში, რამეთუ, თანახმად მრავალსაუკუნოვანი საეკლესიო ცხოვრებისა და წესისა, ღირსეულად მოპოვებულმა ავტორიტეტმა აღავსო ავტოკეფალური მმართველობის მინიჭების უპირატესობით და ჩამოუყალიბა გარკვეული ადმინისტრაციული უფლებები. ამდენად, ჩვენი უმდაბლესობა და ჩვენი კურთხეული მიტროპოლიტები, ყოვლადპატივდებულთა თანა სულიწმიდის მიერ ჩვენს ძმებთან და თანამწირველებთან ერთად განიმსჭვალა აზრით და სიამოვნებით იწონებს, რომ პატაკად მომავალი წმიდა და დიდი მსოფლიო კრებისა, ჩვენმა უპირველესმა ტახტმა, კონსტანტინოპოლის ეკლესიამ აკურთხოს, ცნოს და დაამტკიცოს საქართველოს წმიდა ეკლესიის ავტოკეფალია და დამოუკიდებელი სტრუქტურა. იგი მუდამ გარანტირებული და ხელშეუხებელი იქნება ჩვენი წმიდა რწმენისა და საეკლესიო კანონიკური წესის თანახმად, მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთობაში.

 სინოდის გადაწყვეტილებითა და სულიწმიდით განათლებული ვაცხადებთ საქართველოს უწმინდეს ეკლესიას იმავე თვითმმართველი სტრუქტურითა და ორგანიზებით, რაც უძველესი დროიდან გააჩნდა, რაც დამოწმებულია, აგრეთვე, ბალსამონის მიერ, რომელიც წერს: „ამბობენ, რომ დღეთა მათ შინა უწმინდესისა პატრიარქისა ღვთაებრივი ქალაქისა დიდისა ანტიოქიისა უფალი პეტრესი გამოტანილ იქნა სინოდური დადგენილება, რომ იქნეს თავისუფალი და ავტოკეფალური ეკლესია იბერიისა."

 მივიჩნევთ, რომ იგი ჩართული არის ძმურ მართლმადიდებელ ეკლესიათა პლეადაში. ვადასტურებთ, ამასთანავე, იმას რომ იგი სახელდებულია, როგორც „წმინდა ავტოკეფალური მართლმადიდებლური ეკლესია სრულიად საქართველოისა". ვცნობთ მას, როგორც ჩვენს სულიერ დას, რომელიც უფლებამოსილია მართოს და აწარმოოს საქმენი დამოუკიდებლად და ავტოკეფალურად, თანახმად წესისა..."[6]

 ამრიგად, თუ ძველ დროში „ავტოკეფალია" არ გულისხმობდა „სრულ" დამოუკიდებლობას, დღევანდელი ავტოკეფალია გულისხმობს ეკლესიის სრულ დამოუკიდებლობას ადმინისტრაციულ, საშინაო, საგარეო და სასამართლო საქმეებში.

[1]III მსოფლიო კრება 8 კანონი. დიდი სჯულის კანონი.

[2]ჟურნ. უფლის ციხე. 2011წ. ფოთისა და ხობის მიტროპოლიტი გრიგოლ (ბერბიჭაშვილი).

[3]სერგო ვარდოსანიძე. საქ. მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში. გვ. 11.

[4]იქვე გვ.29.

[5]ს.ვარდოსანიძე. საქართველოს მართლმადიდებლური სამოციქულო ეკლესია. 1917-1952 წ.წ.

[6]ზ.ვაშაყმაძე. თანამედროვე ქართული საეკლესიო სამართალი. გვ. 217-218.